Porozumienie Bez Przemocy
PPW K RO R P Z Ó R R E O T O M K Z W O I U E C A M D Y I E Z N E I N E I E B : E Z
©Biuro Rzeczniczki Praw i Wartości Akademickich UJ 2022 Wszelkie prawa zastrzeżone. W celu wykorzystania prosimy o kontakt z Biurem Rzeczniczki Praw i Wartości Akademickich UJ (ombuds.uj.edu.pl). Autorka opracowania: Maria Włoskiewicz Całość tekstu opracowano na podstawie metody Porozumienie Bez Przemocy (ang. Non-Violent Communication) opisanej przez Marshalla Rosenberga wksiążce Porozumienie bez przemocy. O języku serca, wyd. II, , tłum. M. Kłobukowski, Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza Sp. z o.o. (Wydawnictwo Czarna Owca Sp. z o.o.), Warszawa 2003. Korekta językowa: Filip Ryba Skład i opracowanie: Radosław Nawojski Kraków 2022
SPIS TREŚCI 4 CZYMJESTPOROZUMIENIEBEZPRZEMOCY? 5 CZTERY ELEMENTY POROZUMIENIA BEZ PRZEMOCY • Spostrzeżenie • Uczucia • Potrzeby • Prośba 12 ODBIERANIE KOMUNIKATÓWWSPOSÓBEMPATYCZNY 14 REAKCJA NA NEGATYWNE KOMUNIKATY
CZYMJEST POROZUMIENIE BEZ PRZEMOCY?
Porozumienie Bez Przemocy to metoda komunikacji opracowana przez amerykańskiego psychologa Marchalla Rosenberga. Zakłada ona, że w komunikacji wyrażamy się w sposób szczery, akomunikaty drugiej osoby odbieramy empatycznie. W zrozumie- niu tego podejścia mają nam pomóc cztery elementy Porozumie- nia Bez Przemocy. CZTERY ELEMENTY POROZUMIENIA BEZ PRZEMOCY WmodeluMarchalla Rosenberga zarówno przekazywane, jak i odbierane komunikaty można podzielić na cztery elementy. Kiedy się wypowiadamy, nasz przekaz zostaje skonstruowany według przedstawionego schematu. Podobnie, kiedy ktoś tworzy wypowiedź skierowaną do nas, powinniśmy rozszyfrować otrzymany komunikat bazując na wspomnianych czterech elementach. SPOSTRZEŻENIE Jest to rzeczowe stwierdzenie faktu czy zachowania, pozbawione jakiejkolwiek oceny. UCZUCIA Odnoszą się do odczuć, jakie wywołuje wnasspostrzeżone zachowanie. Możeto być smutek, radość, lęk, ekscytacja czy irytacja. POTRZEBY To potrzeby, które wynikają z uczuć, jakie dane zachowanie w nas budzi. PROŚBA Wyraża prośbę o konkretne działanie drugiej osoby, które ma zaspokoić nasze potrzeby. PRZYKŁAD Wdokumentacji, którą prowadzimy w ramach wspólnego projektu, Spostrzeżenie nie ma systematyki. Dokumenty nie są sklasyfikowane, a w dodatku umieszczone zostały w pięciu rożnych segregatorach. Ta sytuacja sprawia, że jestem poirytowana i mam poczucie zmarno- Uczucia wanegoczasu, kiedy nie mogę znaleźć potrzebnego dokumentu. Boję się, że zgubimy ważne dokumenty. 5
Potrzeby Chciałabym, żeby w dokumentacji panował porządek i żeby poszcze- gólne dokumenty łatwo można było znaleźć. Zależy mi też na tym, żeby posiadać wszystkie dokumenty do rozliczenia projektu. Prośba Proszę, żebyś wprowadził porządek w dokumentacji, nie tylko po to, żeby można było łatwo się w niej odnaleźć, lecz także po to, żeby zyskać pewność, że wszystkie dokumenty są na swoim miejscu. SPOSTRZEŻENIE Spostrzeżenie to po prostu opisanie tego, co się dzieje; to wskaza- - wyjaśnienie nie na konkretny fakt czy zachowanie. Ważne jednak, żeby odróżnić spostrzeżenie od oceny i wyraźnie oddzielić te dwa elementy. CoprawdacelemPorozumienia Bez Przemocy nie jest całkowita eliminacja oceny, ale istotnym punktem tej metody pozostaje katego- ryczne oddzielenie oceny od spostrzeżenia. Zupełne wyzbycie się ocen mogłoby być czymś niemożliwym, a przez to blokującym natu- ralną komunikację. Warto jednak pamiętać, że odbiorca komunikatu o charakterze oceniającym skupi się głównie na krytycznym aspekcie wypowiedzi. Aby lepiej zrozumieć, na czym polega wyraźne oddzielenie spostrze- żenia od oceny, warto przyjrzeć się następującemu przykładowi. SPOSTRZEŻENIE Student po raz trzeci prosi prowadzącego o przeniesienie terminu - przykład oddania eseju zaliczeniowego. Profesor mówi: „Panu w ogóle nie zależy na skończeniu tych studiów!”. W tej wypowiedzi profesor automatycznie zrównuje prośbę o przeniesienie terminu z brakiem motywacji studenta do skończeniu studiów. Jednocześnie przez doda- nie takich sformułowań jak: „w ogóle” czy „tych” wypowiedź staje się jeszcze bardziej oceniająca. Żeby w tym komunikacie wyraźnie oddzielić spostrzeżenie od oceny, należałoby powiedzieć: „Kiedy po raz trzeci prosi mnie pan o prze- dłużenie terminu na oddanie eseju zaliczeniowego, zaczynam się zastanawiać, czy zależy Panu na skończeniu studiów”. W drugiej wypowiedzi wiadomo dokładnie, kiedy kończy się spostrzeżenie, a kiedy zaczyna się ocena. Profesor wyraźnie wskazuje bowiem, co jest jego opinią. 6
Warto też zwrócić uwagę na uwzględnianie w wypowiedzi prywat- PRYWATNEOSĄDY nych osądów moralnych. Należy unikać wszelkiego rodzaju zarzutów, MORALNE lekceważących słów, klasyfikowania czy nadawania etykiet. • Zamiaststwierdzić: „Jesteś strasznym bałaganiarzem”, lepiej Przykład powiedzieć: „Na twoim biurku leżą trzy stosy niepoukładanych dokumentów. Wczoraj, kiedy poprosiłam cię o odszukanie umowy, przez 40 minut wertowałeś leżące na biurku kartki, żeby ją odnaleźć”. • Zamiaststwierdzić: „Gdybyś nie była leniwa i zaczęła się uczyć wcześniej, nie miałabyś problemu z zaliczeniem”, lepiej powie- dzieć: „Zaczęłaś się uczyć na dwa dni przed egzaminem, a w związku z tym, że materiału było dużo, nie udało ci się przyswoić wszystkich informacji. Wcześniejsze rozpoczęcie nauki podniosłoby twoje szanse na zaliczenie”. • Zamiaststwierdzić: „Ona jest upartą despotką, nie da się z nią pracować, bo zawsze musi postawić na swoim”, lepiej powie- dzieć: „Na ostatnich trzech zebraniach nie pozwoliła nikomu wypowiedzieć swojego zdania, a decyzję podjęła samodzielnie. Mimożezgłaszaliśmy swoje uwagi, ona ani razu się do nich nie odniosła”. Oddzielanie spostrzeżeń, czyli faktów i zdarzeń, od ocen jest ODDZIELANIE bardzo ważnym aspektem porozumiewania się. Pozwala na prze- SPOSTRZEŻEŃOD kazanie komunikatu w taki sposób, żeby odbiorca_zyni nie poczuł_a OCEN się zaatakowany_a czy obwiniany_a. Choć na poziomie faktów nierzadko panuje zgoda, to różnice pojawiają się wraz z ich oceną czy rozumieniem ich przyczyn. Anna podnosi głos w dyskusji z Adamem, co ten odbiera jako atak Przykład czy agresję skierowaną w jego stronę, choć to zachowanie wynika raczej z podekscytowania Anny tematem rozmowy. W związku z tym Anna prawdopodobnie nie zgodzi się ze stwierdzeniem: „atakujesz mnie, jesteś w stosunku do mniej agresywna”. Inaczej natomiast wprzypadku komunikatu: „kiedy dyskutujemy, podnosisz głos”. Jest to bowiem kwestia, którą da się obiektywnie stwierdzić i za którą można wziąć odpowiedzialność. 7
UCZUCIA Opisywanie i nazwanie uczuć nie należy do najprostszych zadań. - wyjaśnienie Zgodnie z definicją słownikową uczucie to stan psychiczny odzwier- ciedlający stosunek do zdarzeń, do innych ludzi, otaczającego świata *uczucie, [w:] Słownik języka polskiego PWN, i siebie samego*. To, co czujemy, jest czymś, co dzieje się w nas https://sjp.pwn.pl/slowniki/uczu- cie.html [dostęp: 12.04.2022]. samych i często nie jest znane osobom trzecim. Dlatego właśnie głośne komunikowanie uczuć jest konieczne. Pozwala bowiem na informowanie o wpływie, jaki wywierają na nas działania osób, z którymi mamy kontakt w codziennym życiu. Jak zauważa Marshall Rosenberg, często mylimy uczucia z myślami czy wyobrażeniami o innych albo o samych sobie. Aby lepiej zrozumieć te różnice, warto przyjrzeć się poniższym przykładom. Uczucia a myśli Zdanie: „Czuję, że jestem świetną studentką” tak naprawdę odzwier- ciedla to, co osoba je wypowiadająca myśli o sobie jako o studentce. Wypowiedź nie odnosi się jednak do uczuć. Osoba, która uważa się za świetną studentkę, może czuć się dumna, speł- niona czy usatysfakcjonowana. Wyrażając uczucie, ta osoba powie: „Czuję dumę ze swoich osiągnięć”, „Czuję się spełniona jako studentka” czy też „Jestem usatysfakcjonowana swoimi wynikami”. Uczucia Zdanie: „Czuję, że profesor nie widzi mojego zaangażowania w pro- awyobrażenia jekt i uważa, że moje pomysły są beznadziejne” tak naprawdę oinnych ukazuje przekonania autora_ki na temat profesora. Tym samym osoba ta stwierdza jedynie, jakie w jej opinii jest zdanie profesora, nie komunikuje jednak, co sama czuje. Osoba wypowiadająca to zdanie może czuć się niedoceniona, niedostrzeżona czy pomijana. Wówczas może ona powiedzieć: „Czuję się niedoceniona przez profesora”, „Czuję się niedostrzeżona” lub „Czuję się pominięta”. Adekwatne opisanie naszych uczuć względem danego zdarzenia jest zatem jedynym sposobem na zakomunikowanie tego, w jaki sposób działania czy zachowania innych osób wpływają na nas samych. Wróćmy do wcześniejszego przykładu, w którym Anna podniosła głos wdyskusji z Adamem. Jak już wspomniano, w zgodzie z metodą Porozumienia Bez Przemocy pozostawałby taki opis tej sytuacji, który byłby stworzony z dbałością o nieuwzględnianie własnej oceny. Zatem Adam mógłby powiedzieć: „kiedy dyskutujemy, podnosisz głos”. Warto byłoby też określić sposób, w jaki to zdarzenie wpływa 8
na Adama. Powinien on wówczas stwierdzić: „kiedy dyskutujemy, podnosisz głos, co sprawia, że czuję się atakowany”. Zgodnie z metodą Komunikacji Bez Przemocy trzecim elementem POTRZEBY komunikacji jest wyrażanie swoich potrzeb, czyli branie odpowie- - wyjaśnienie dzialności za własne uczucia poprzez szukanie ich przyczyn. Taka perspektywa zakłada, że u podstaw tego, co czujemy, leżą zaspoko- jone lub niezaspokojone potrzeby. Dotyczy to zarówno pozytywnych, jak i negatywnych uczuć. W związku z tym, że własne potrzeby jeste- śmy w stanie zidentyfikować jedynie my sami, to ich wyrażenie jest konieczne, aby inne osoby się o nich dowiedziały. Z kolei jedynie wiedząc o potrzebach naszego_ej rozmówcy_czyni, jesteśmy w stanie je zaspokoić. Potrzeby, które wymienia Marshall Rosenberg, to: POTRZEBA odnosi się do swobody w wyborze zarówno SWOBODY celów, jak i sposobów ich osiągania oraz wartości, którymi kierujemy się w życiu. POTRZEBA tyczy się zarówno świętowania sukcesów czy ŚWIĘTOWANIA dobrych zdarzeń, jak i przeżywania żalu po stracie czy opłakiwania porażki. POTRZEBA integralność fizyczna (np. osoba moża sama INTEGRALNOŚCI decydować o tym co dzieje sie z jej ciałem) i psychiczna (np. poczucie bezpieczeństwa). POTRZEBA to potrzeba poczucia wspólnoty, przynależ- WSPÓŁZALEŻNOŚC ności oraz akceptacji ze strony innych osób. POTRZEBA odnosi się przede wszystkim do potrzeby ODNOWY posiadania miejsca, w którym czujemy się FIZYCZNEJ bezpiecznie - nie tylko "domu", lecz także przestrzeni do odpoczynku, posilenia się czy do swobodnej ekspresji seksualnej. POTRZEBA odnosi się do spędzania wolnego czasu, ZABAWY rozrywki, czy czasu na rozwijanie swoich zain- teresowań. 9
Zatem, żeby zidentyfikować przyczynę uczucia, które odczuwamy wzwiązku z konkretnym zdarzeniem, musimy zastanowić się, jakie potrzeby leżą u podstaw tego uczucia. Korzystając z przykładu podanego na początku przewodnika, można stwierdzić, że Adam identyfikuje sytuację oraz swoje uczucia poprzez stwierdzenie: „kiedy dyskutujemy, podnosisz głos, co sprawia, że czuję się atakowany”. Adam powinien więc przemyśleć, jakie zaspokojone lub niezaspokojone potrzeby odzwierciedla poczucie bycia zaatakowanym. Przyczyną może tu być potrzeba poczucia bez- pieczeństwa w dyskusji lub potrzeba bycia wysłuchanym. Możliwe też, że podniesiony głos uderza w poczucie własnej wartości Adama. PROŚBA Ostatnim elementem metody Porozumienia Bez Przemocy jest - wyjaśnienie prośba skierowana do rozmówcy_czyni. Warto podkreślić, że prośba powinna zawierać opis jakiegoś oczekiwania w stosunku do drugiej osoby i skupiać się na zachowaniu, a nie na zaniechaniu. Staramy się tym samym unikać wymieniania rzeczy, których druga osoba ma naszym zdaniem nie robić, a skupiamy się na jej aktywnym zachowa- niu i prosimy o konkretne działanie. Działanie to opisujemy w sposób czytelny, tak aby wiadomo było dokładnie, czego oczekujemy. Wyrażenie prośby na głos jest istotne o tyle, o ile sprawia, że unikamy niedomówień, a nasz_a rozmówca- _czyni wie dokładnie, na jakim stanowisku stoimy i czego od niego_ej oczekujemy. Warto także odróżnić prośbę od żądania. W sytuacji, kiedy wyrażamy żądanie, odbiorca_czyni naszego komunikatu czuje się przymuszo- ny_a do jego wykonania. To rozróżnienie jest szczególnie istotne, gdy osobę, z którą rozmawiamy, mogą spotkać negatywne konse- kwencje związane z niepodporządkowaniem się. Ważne, żeby osoba, do której kierujemy komunikat, czuła, że to od niej zależy, czy i w jaki sposób spełni naszą prośbę. Mogą w tym pomóc takie wyrażenia jak: „Proszę cię, abyś…” „Zależałoby mi na…” „Czy mógłbyś_mogłabyś…” 10
„Ważne byłoby dla mnie, żebyś…” „Pomogłoby mi, gdybyś…” Użycie takich zwrotów sprawi, że nasz_a rozmówca_czyni poczuje się poproszony_a o konkretne zachowanie, a nie postawiony_a pod ścianą. 11
ODBIERANIE KOMUNIKATÓW WSPOSÓB EMPATYCZNY
Wpoprzedniej części omówiona została komunikacja z osobą, z którą prowadzimy dialog. Jak jednak wspomniano na samym początku przewodnika, cztery elementy Porozumienia Bez Przemocy można zastosować zarówno do przekazywania, jak i odbierania komunikatów. Niezależnie od słów użytych przez nadawcę_czynię komunikatu, z jego_j wypowiedzi możemy wychwycić cztery opisane w poprzed- nim rozdziale elementy – spostrzeżenia, uczucia, potrzeby i prośbę. Często osoba nie będzie ich wypowiadała wprost, ale sama próba zidentyfikowania tych elementów pomoże nam w lepszym zrozumieniu komunikatu, a w rezultacie umożliwi odbycie bardziej wartościowej rozmowy. Wsytuacji, w której to my jesteśmy osobami słuchającymi, powin- niśmy starać się przestrzegać następujących zasad: • Gdyosobadzieli się z nami swoimi spostrzeżeniami, a w szczególności, kiedy mówi o czymś trudnym, należy unikać: doradzania („a nie mogłaś_eś wtedy…?”), licytowania się („ja miałem_am gorzej”, „inni mają gorzej”), pouczania („jeszcze wyjdzie ci na dobre”), pocieszania („przestań, wcale nie popeł- niłeś_aś błędu”) oraz wypytywania („a dlaczego tak zrobiłaś?”, „kiedy to się zaczęło?”). • Wrozmowiezinną osobą warto unikać także gawędziar- stwa („kiedyś miałam podobną sytuację, w której…”, „przywodzi mi to na myśl, że kilka lat temu moje koleżanka opowiadała mi o…”) oraz ucinania („już nie marudź, będzie dobrze”, „no to trzeba to zrobić, zabierz się za to teraz, potem będziesz mieć z głowy”). • Pamiętajmy też, że często osoba, która dzieli się z nami trudnymi uczuciami czy przeżyciami, nie oczekuje od nas zapro- ponowania gotowego rozwiązania problemu czy natychmia- stowego naprawnienia sytuacji. Jaka jest zatem pożądana reakcja? Marshall Rosenberg opisuje ją jako empatyczne bycie z drugą osobą. Często osoba, która dzieli się z nami swoimi myślami, oczekuje po prostu możliwości wypowie- dzenia się, a także otrzymania wsparcie w postaci komunikatu: „jestem tu, nie jesteś z tym sam_a”. Warto też dopytać o oczekiwa- 13
nia rozmówcy_czyni, na przykład poprzez stwierdzenie: „Rozumiem, to rzeczywiście brzmi jak duży problem. Jeśli potrzebowałbyś_abyś rady, zawsze możesz się do mnie zwrócić”. REAKCJA NA NEGATYWNE KOMUNIKATY Na koniec warto przyjrzeć się reakcji na szczególne komunikaty, któ- rych odbiór – z przyczyn naturalnych – przychodzi nam najtrudniej. Mamtunamyśli negatywne wypowiedzi skierowane w naszą stronę. Kiedy słyszymy taki rodzaj komunikatu naszego_j rozmówcy_czyni, możemy zareagować na cztery sposoby: 1. WZIĄĆWINĘNASIEBIE 2. ZRZUCIĆWINĘNAINNEOSOBY 3. WCZUĆSIĘWEWŁASNEEMOCJE I POTRZEBY 4. WCZUĆSIĘWEMOCJEIPOTRZEBY ROZMÓWCY_CZYNI Aby lepiej zrozumieć możliwe reakcje na przekazywane nam nega- tywne komunikaty, warto przyjrzeć się przykładowi. Komunikat: „Jesteś najbardziej leniwą osobą, jaką poznałam na tej uczelni!” 1. Wzięcie winy na siebie – osoba, która słyszy taki komuni- kat stwierdza, że rzeczywiście jest bardzo leniwa. Zgadza się z oceną swojej rozmówczyni i postanawia, że weźmie na siebie więcej obowiązków, żeby się zmienić. 2. Zrzucenie winy na inne osoby – osoba odbierająca komu- nikat stwierdza, że to nie ona jest leniwa, tylko rozmówczyni zbyt wiele od niej wymaga. Tak naprawdę to rozmówczyni jest leni- wa i przerzuca odpowiedzialność na innych, oczekując od nich niemożliwego. 14
3. Wczucie się we własne emocje i potrzeby – osoba, która odbiera komunikat stwierdza, że jest jej przykro, kiedy słyszy, że jest leniwa, bo tak naprawdę bardzo dużo pracuje i poświęca większość czasu na wykonywanie swoich obowiązków. Czuje, że jej wysiłki są niedoceniane i zupełnie pomijane przez roz- mówczynię. 4. Wczucie się w emocje i potrzeby rozmówczyni – osoba odbierająca komunikat zastanawia się, dlaczego jej rozmówczyni uważa ją za leniwą. Być może obie osoby mają inne priorytety, przez co zadania, które dla jednej osoby są ważne i powinny być wykonane od razu, są pozostawiane na koniec, bo druga osoba nie uważa ich za kluczowe? Jak widać ani pierwsza, ani druga reakcja, nie jest optymalna. Branie całej winy na siebie w związku z negatywnym komunikatem sprawia, że słabnie nasze poczucie własnej wartości. Natomiast zrzucanie winy na drugą osobę powoduje, że ani nie rozpoznajemy własnych uczuć, ani nie bierzemy odpowiedzialności za nasze działa- nia. Choć nie jest to łatwe zadanie, w przypadku otrzymania nega- tywnego komunikatu warto zastanowić się, jakie uczucia w nas budzi oraz z jakich uczuć lub potrzeb naszego_j rozmówcy_czyni wynika. Metoda zaproponowana przez Marshalla Rosenberga może być przydatna właściwie w każdej sytuacji – gdy rozmawiamy z partne- rem_ką o planach na weekend, gdy chcemy poprosić szefa_ową o podwyżkę albo gdy pragniemy zwrócić uwagę na zachowanie, które nas rani. Komunikacja jest kluczem do dobrych relacji. Warto ćwiczyć komunikację i samemu_ej sprawdzić, jakie metody przynoszą najlepsze efekty w naszym przypadku. 15
Biuro Rzeczniczki Praw i Wartości Akademickich to bezpieczne miejsce dostępne dla wszystkich członkiń i członków wspólnoty Uniwersytetu Jagiellońskiego. Do Rzeczniczki Praw i Wartości Akademickich możesz zgłosić się z każdą sprawą dotyczącą funkcjonowania na Uniwersytecie. Może to dotyczyć między innymi poczucia niesprawiedliwego lub niewłaściwego potraktowania albo sytuacji konfliktowych, które wpływają na Twoje życie, pracę lub studia na Uniwersyte- cie Jagiellońskim. Sprawa może zostać również zgłoszona przez organy samorządu studenckiego i doktoranckiego oraz działają- ce na uniwersytecie związki zawodowe. Rzeczniczka w swojej działalności kieruje się zasadami niezależ- ności, bezstronności i poufności oraz dąży do polubownego roz- wiązywania sporów wewnątrz wspólnoty uczelni. Zapraszamy od odwiedzenia naszej strony internetowej: www.ombuds.uj.edu.pl